19 december 2023

Blootstelling aan PFAS beperken

PFAS (per- of polyfluoralkylaten) zijn gedeeltelijk of volledig gefluoreerde organische verbindingen die niet gemakkelijk afbreken. Dit houdt in dat deze stoffen zeer lang in onze leefomgeving blijven: vandaar ook de benaming “forever chemicals”. Er is de laatste tijd veel te doen rond de mogelijke gezondheidseffecten van teveel blootstelling, maar wat zijn de echte risico’s? En hoe kun je de blootstelling aan PFAS op het werk beperken?

Waar kom je PFAS tegen? Gebruik en blootstelling

Er bestaan meer dan 4.500 PFAS, ontwikkeld voor diverse toepassingen, voornamelijk vanwege hun water – en vetafstotende eigenschappen, waardoor ze bestand zijn tegen water en vet. Ze worden gebruikt in:

consumptiewaren, zoals zoals anti-aanbakkookgerei (zoals Teflon®);
wegwerpverpakking van voedingswaren;
vloerbekleding;
bepaalde cosmetische producten zoals make-uppoeders, mascara’s, antiverouderingsproducten, nagellak, flosdraad, shampoo en Waterproof® producten.
Veel locaties zijn verontreinigd door het gebruik van schuimblussers (filmvormende schuimmiddelen op waterbasis – AFFF) tijdens brandbestrijdingstrainingen, vooral in de buurt van luchthavens en militaire bases.
PFAS kunnen ook aanwezig zijn in restafval dat bestemd is voor verbranding, storting of recycling.

Omdat ze zo alomtegenwoordig zijn, is de hele bevolking eraan blootgesteld. Voor de algemene bevolking is drinkwater de belangrijkste route voor blootstelling aan PFAS, evenals eiwitrijk voedsel (eieren, vis, wild, enz.).

Gezondheidseffecten

PFAS zijn niet zonder gezondheidsrisico’s. Met meer dan 4.000 ondersoorten heeft elke PFAS-subgroep zijn eigen toxicologische profiel, waardoor het zeer moeilijk is om potentiële effecten en betrokken organen te identificeren. Het is dan ook een onbegonnen taak om een volledige lijst op te stellen van alle mogelijke effecten die kunnen worden toegeschreven aan blootstelling aan PFAS.

Er zijn in de literatuur bewijzen te vinden rond de associatie van PFAS met volgende aandoeningen:

aantasting van het immuunsysteem waardoor er minder antilichamen worden aangemaakt, met in het bijzonder een impact op de vaccinatierespons tegen ziekten zoals difterie en tetanus, zowel bij volwassenen als bij kinderen;
verstoring van het vetmetabolisme, wat leidt tot dyslipidemie (abnormaal hoge niveaus van lipiden (vetten) in het bloed) bij volwassenen en kinderen;
verstoring van de groei bij zuigelingen en foetussen;
verhoogd risico op nierkanker bij volwassenen;
verhoogd risico op schildklieraandoeningen en -disfunctie bij volwassenen.

Het is belangrijk op te merken dat de waargenomen effecten niet altijd specifiek toe te schrijven zijn aan blootstelling aan PFAS. Andere factoren kunnen ook bijdragen aan de waargenomen effecten.

De personen die het meeste risico lopen op schadelijke gezondheidseffecten zijn personen die worden blootgesteld aan hoge concentraties PFAS. Ook kwetsbare bevolkingsgroepen zoals kinderen en ouderen lopen een hoger risico.

Welke maatregelen kun je nemen om het risico op blootstelling aan PFAS te verminderen?

Het is aangewezen de maatregelen op verschillende niveaus te nemen, gaande van eliminatie bij de bron tot individuele maatregelen.

Verbod op productie en beperking gebruik

Verschillende PFAS zijn onderworpen aan beperkingen onder de REACH-verordening. Dit zal binnenkort worden vervangen door een nieuwe beperking onder de POP-verordening, die beperktere vrijstellingen zal bevatten.
Helaas hebben niet alle landen deze beperkingen onderschreven. Als gevolg hiervan kunnen bepaalde PFAS, hoewel ze niet meer geproduceerd mogen worden of aan gebruiksbeperkingen onderworpen zijn, hun weg naar ons grondgebied vinden via de invoer van producten uit landen die deze overeenkomst niet hebben ondertekend.

Kwaliteit van drinkwater

Vanaf 2026 moet drinkwater in de Europese Unie concentraties van minder dan 100 nanogram per liter (ng/L) van 20 soorten PFAS bevatten. Voor andere soorten PFAS is een maximum van 500 nanogram per liter vastgesteld.

Voor informatie over PFAS-niveaus in het Vlaamse Gewest kun je terecht op de website van de Vlaamse milieumaatschappij. Voor het Brussels Gewest is er de website van VIVAQUA en voor Wallonië is er SDWE. De analyserapporten zijn gratis beschikbaar en geven de mediaanwaarden voor de genomen monsters.

In werkelijkheid is er geen precieze gekende drempelwaarde waaronder er geen gevaar is. Het doel is om de PFAS-concentraties zo laag mogelijk te houden om potentiële risico’s te beperken.

Toezicht op voedingsmiddelen

De Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) heeft een veiligheidslimiet, uitgedrukt als een toelaatbare wekelijkse inname (TWI), vastgelegd op 4,4 nanogram per kilogram lichaamsgewicht. Deze maatregel is bedoeld om vier van de meest voorkomende nanodeeltjes in het milieu, en dus in ons voedsel, te reguleren.

De Europese autoriteiten hebben maximumdrempels voor bepaalde voedingsmiddelen vastgesteld, ter bescherming van de gezondheid van de consument. Deze richtlijnen zijn van toepassing op een reeks producten, waaronder eieren, vis voor gebruik in voeding voor zuigelingen en volwassenen, schaaldieren, weekdieren en vlees en eetbaar slachtafval. Sinds 1 januari 2023 is het verboden om producten op de markt te brengen die niet aan deze grenswaarden voldoen. Deze standaardisatie wordt nauwlettend gevolgd door het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV).

Verbod op PFAS in brandblussers

In 2024 zal de Europese Commissie een algemeen verbod op PFAS in brandblussers goedkeuren.
Bepaalde PFAS zijn al verboden:

het gebruik van PFOS in blusschuim is sinds 2011 verboden (REACH-verordening, Bijlage XVII, entry 53).
De productie van brandblussers die PFOA bevatten is in de praktijk al jaren stilgelegd (sinds 2016), hoewel het strikte verbod ervan pas op 4/7/2025 van kracht wordt¹. Schuimblussers die PFAO of verwante verbindingen bevatten, zijn echter nog steeds op veel plaatsen aanwezig.
C9-C14 PFAS, zouten en aanverwanten zijn ook al verboden onder de REACH-verordening (Bijlage XVII, entry 68). Het is moeilijk te zeggen of apparaten die deze PFAS bevatten momenteel nog in gebruik zijn.

Hoe weet je of je blusapparaat PFAS bevat?

Het beste is om contact op te nemen met je leverancier en te vragen naar de technische fiches van bestaande apparaten. Oudere toestellen (10 tot 15 jaar oud) kunnen nog PFOA bevatten. Recentere apparaten kunnen nog PFAS bevatten, waarvan de wettelijke verbodsdatum nog niet bekend is.

PFAS-vrije schuimblussers zijn te herkennen aan de woorden “FLUOR FREE” op het apparaat. Op websites staat soms FFF, wat “fluorine free foam” (fluorinevrij schuim) kan betekenen. Helaas wordt dezelfde afkorting ook soms gebruikt voor andere betekenissen, zoals “fire fighting foam (blusschuim)” en AFFF (aqueous film forming foam) wat niets zegt over de PFAS-inhoud.

Bepaal op basis van je inventaris en de informatie van uw leveranciers welke schuimblussers mogelijk nog PFOA bevatten. Wettelijk moeten deze voor 4 juli 2025 vervangen zijn.

Individuele maatregelen

Water filteren voor consumptie
- Water filteren is een goede manier om de inname van PFAS te verminderen. Actieve koolstoffilters kunnen PFAS adsorberen en zo hun concentratie verminderen. De filters moeten echter goed onderhouden worden om effectief te zijn.
- Gefilterd kraantjeswater is te verkiezen boven water uit flessen. Flessenwater kan een extra bron van vervuiling zijn (plasticvervuiling). Flessenwater, dat afkomstig is van grondwater, kan kleine doses hormoonontregelaars en andere verontreinigende stoffen bevatten.
- Water koken om PFAS te verwijderen is zinloos. Het kookpunt van PFAS ligt ver boven de 100°C.
Vermijd het gebruik van materialen die PFAS kunnen bevatten.
Vermijd cosmetica (foundation, mascara, antiverouderingscrèmes) die PFAS bevatten. Je kunt de INCI-lijst van cosmetische producten raadplegen om te kijken of ze PFAS bevatten. De volgende substanties kunnen PFAS bevatten:
- PTFE
- PERFLUORODECALIN
- PERFLUORONONYL DIMETHICONE
- POLYPERFLUOROMETHYLISOPROPYL ETHER
- METHYL PERFLUOROISOBUTYL ETHER
- PERFLUOROHEXYLETHYL TRIETHOXYSILAAN
- PERFLUOROHEXAAN
- POLYPERFLUOROETHOXYMETHOXY DIFLUOROETHYL PEG FOSFAAT
Het is raadzaam om je eetpatroon te variëren om mogelijke blootstelling aan PFAS in bepaalde voedingsmiddelen te beperken.

Conclusie

Recente bezorgdheid over verontreinigd drinkwater heeft de aandacht gevestigd op PFAS. Het belangrijkste om te onthouden is echter dat dit slechts een deel is van een breder milieuprobleem. Naast PFAS zijn er veel andere verontreinigende stoffen, zoals pesticiden, hormoonontregelaars en microplastics, aanwezig in onze leefomgeving. Het is daarom van vitaal belang dat we op een meer verantwoordelijke en ecologische manier gaan consumeren, niet alleen voor ons eigen welzijn, maar ook om ons milieu voor toekomstige generaties gezond te houden.

Geraadpleegde bronnen

Composés perfluorés (PFAS) : diminuer les expositions des enfants
Effecten van PFAS op de menselijke gezondheid — Europees Milieuagentschap
Limiter l’exposition aux PFAS (fiche technique) | Institut national de santé publique du Québec
Per- en polyfluoralkylverbindingen (PFAS) | sciensano
PFAS – Portail Environnement-Santé | Wallonie
Water Sanitation and Health – WHO
PFAS – Les ingrédients à éviter dans les cosmétiques | Cosmebio
Sunderland EM, Hu XC, Dassuncao C, Tokranov AK, Wagner CC, Allen JG. A review of the pathways of human exposure to poly- and perfluoroalkyl substances (PFASs) and present understanding of health effects. J Expo Sci Environ Epidemiol. 2019 Mar;29(2):131-147. doi: 10.1038/s41370-018-0094-1. Epub 2018 Nov 23. PMID: 30470793; PMCID: PMC6380916.
Domingo JL, Nadal M. Exposition humaine aux substances perfluoroalkylées et polyfluoroalkylées (PFAS) par l’eau potable : une revue de la littérature scientifique récente. Environ Res. 2019 Oct ;177 :108648. DOI : 10.1016/j.envres.2019.108648. EPUB 2019 août 12. PMID : 31421451.
UNOG Convention Stockholm
Philip Tanghe, Les PFAS dans les extincteurs mobiles à mousse – Situation fin 2023, www.sentral.be, december 2023